การเขียนภาพจิตรกรรมฝาผนังพระพุทธรัตนสถานรัชกาลปัจจุบัน
วันที่ ๑๒ มกราคม พุทธศักราช ๒๕๓๖ พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว และ สมเด็จพระนางเจ้าฯ พระบรมราชินีนาถ เสด็จพระราชดำเนินไปสมโภชวัดเฉลิมพระเกียรติวรวิหาร จังหวัดนนทบุรี เนื่องในโอกาสเฉลิมพระเกียรติสมเด็จพระนางเจ้าฯ พระบรมราชินีนาถ ทรงเจริญพระชนมพรรษา ๕ รอบ ทอดพระเนตรและทรงทราบถึงแนวทางการอนุรักษ์จิตรกรรม ฝาผนังเก่าได้ด้วยการถอดลอกจิตรกรรมเดิมไปอนุรักษ์ไว้ จึงมีพระราชปรารภให้กรมศิลปากรนำแนวทางการอนุรักษ์ เช่นนี้ไปดำเนินการกับจิตรกรรมฝาผนังทั้ง ๘ ช่อง ที่เขียนขึ้นในปีพุทธศักราช ๒๕๐๔ แล้วเขียนใหม่ให้สอดคล้องและกลมกลืนกับจิตรกรรมฝาผนังเดิมตอนบนซึ่งเป็นเรื่องประวัติของพระพุทธบุษยรัตน์ ที่วาดไว้ตั้งแต่รัชกาลที่ ๔ เพื่อให้เป็นไปตามเจตคติของช่างไทยโบราณในการวาดจิตรกรรมฝาผนังไทยซึ่งจะกำหนดภาพผลงานให้เกี่ยวเนื่องกับพระพุทธประวัติ หรือประวัติความสำคัญของสถานที่เป็นเรื่องสำคัญ

กรมศิลปากรรับพระราชกระแสพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว ดำเนินการแต่งตั้งคณะทำงานเขียนภาพจิตรกรรมพระพุทธรัตนสถาน โดยมีแนวทางที่จะอนุรักษ์ภาพจิตรกรรมฝาผนังชุดเดิมที่เขียนเมื่อพุทธศักราช ๒๕๐๔ ด้วยการลอกและเคลื่อนย้ายไปตั้งแสดงในที่เหมาะสม และทำการเขียนจิตรกรรมฝาผนังขึ้นใหม่ให้เป็นแบบจิตรกรรมไทยให้เนื้อเรื่องเกี่ยวกับประวัติการสร้างพระพุทธรัตนสถานตั้งแต่รัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว พระราชพิธีสำคัญที่เกี่ยวเนื่องกับพระพุทธรัตนสถานในทุกรัชกาล ตลอดมาจนถึงปัจจุบัน

คณะทำงานพิจารณา กำหนดแนวทางการดำเนินงาน รวมทั้งเชิญผู้เชี่ยวชาญและศิลปินเข้าร่วมในการปฏิบัติงาน โดยได้เขียนภาพตัวอย่างศิลปกรรมหลากหลายแบบ เพื่อนำขึ้นทูลเกล้าทูลกระหม่อมถวายพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว เพื่อพระราชทานพระราชวินิจฉัยนำไปเป็นแนวทางในการปฏิบัติงานต่อไป และได้รับพระมหากรุณาธิคุณให้กรมศิลปากรเข้าเฝ้าทูลละอองธุลีพระบาทรับพระราชกระแสรวม ๔ ครั้ง ในระหว่างพุทธศักราช ๒๕๔๒ - ๒๕๔๕ ณ พระตำหนักเปี่ยมสุข วังไกลกังวล อำเภอหัวหิน จังหวัดประจวบคีรีขันธ์

พระมหาชนก พระราชนิพนธ์ร้อยแก้วในพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว ทรงนำเค้าโครงเรื่องมาจากมหาชนกชาดกซึ่งเป็น หนึ่งในทศชาติชาดก ปรากฏอยู่ในพระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกายชาดก เล่มที่ ๔ ภาคที่ ๒ ทรงแปลพระมหาชนกเสร็จสมบูรณ์เมื่อปีพุทธศักราช ๒๕๓๑ ต่อมาในปีพุทธศักราช ๒๕๓๙ เนื่องในโอกาสพระราชพิธีกาญจนาภิเษกทรงครองสิริราชสมบัติครบ ๕๐ ปี ได้ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้จัดพิมพ์พระราชนิพนธ์พระมหาชนกขึ้นเผยแพร่ต่อสาธารณชนเป็นครั้งแรก ทรงมีพระราชประสงค์ที่จะทรงมุ่งเน้นให้นำหลักธรรมคำสอนของพระพุทธศาสนามาเป็นแนวทางดำเนินชีวิตเพื่อความเป็นสิริมงคล ดังปรากฏในพระราชปรารภว่า

ขอจงมีความเพียรที่บริสุทธิ์ ปัญญาที่เฉียบแหลม กำลังกายที่สมบูรณ์

พระราชนิพนธ์เล่มนี้นอกเหนือจากพระปรีชาสามารถทางด้านวรรณกรรมแล้ว พระองค์ยังได้ทรงรังสรรค์ผลงานด้าน ศิลปกรรมตามแนวพระราชดำริในฐานะผู้สร้างสรรค์ และผู้ออกแบบ คือ
๑ จิตรกรรมไทยร่วมสมัย
๒ เหรียญพระมหาชนก
๓ แผนที่ฝีพระหัตถ์
๔ ตัวอักษรเทวนาครี
(สำหรับหัวข้อแผนที่ฝีพระหัตถ์และตัวอักษรเทวนาครี ได้กล่าวแล้วในหัวข้อนฤมิตศิลป์)

จิตรกรรมไทยร่วมสมัย

ในปีพุทธศักราช ๒๕๓๗ ในช่วงการดำเนินการจัดพิมพ์พระมหาชนกนั้น เพื่อให้เกิดประโยชน์สมบูรณ์ทั้งด้านเนื้อหาและศิลปะอย่างแท้จริง ทรงมีพระราชประสงค์ที่จะนำเสนอภาพจิตรกรรมไทยแบบร่วมสมัยเพื่อให้หนังสือมีความงดงามวิจิตร สมบูรณ์ จึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้ศิลปินร่วมสมัยชั้นนำของไทยร่วมสร้างสรรค์จิตรกรรมอันทรงคุณค่าวาดภาพประกอบพระราชนิพนธ์ โดยมีพิษณุ ศุภนิมิตร เป็นหัวหน้าโครงการ และรวบรวมจิตรกรไทยชั้นเยี่ยม จำนวน ๘ ท่าน ร่วมกันสร้างผลงานจิตรกรรมตามพระราชประสงค์ ตามรายชื่อ ดังนี้

๑ ประหยัด พงษ์ดำ
๒ พิชัย นิรันต์
๓ ปรีชา เถาทอง
๔ เฉลิมชัย โฆษิตพิพัฒน์
๕ ปัญญา วิจินธนสาร
๖ ธีระวัฒน์ คะนะมะ
๗ จินตนา เปี่ยมศิริ
๘ เนติกร ชินโย

พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวทรงมีพระมหากรุณาธิคุณให้ศิลปิน และคณะทำงานได้เข้าเฝ้าทูลละอองธุลีพระบาทเพื่อรับพระราชทานแนวพระราชดำริ และมีพระราชวินิจฉัยผลงานของศิลปินอย่างใกล้ชิดจนงานสำเร็จลุล่วง

เหรียญพระมหาชนก ในการจัดพิมพ์พระราชนิพนธ์พระมหาชนกครั้งแรกฉบับปกแข็ง เมื่อปีพุทธศักราช ๒๕๓๙ นั้น พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว มีพระราชประสงค์ให้จัดสร้างเหรียญพระมหาชนกควบคู่ไปพร้อมกัน โดยได้ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อม ให้ประติมากรไทยร่วมกันออกแบบถวายตามแนวพระราชปรารภเรื่องความเพียร ทรงมีพระราชกระแสควรเป็นรูปพระมหาชนกกำลังว่ายน้ำ และหันมาสนทนาธรรมกับนางมณีเมขลากลางมหาสมุทร ซึ่งแนวพระราชดำรินี้ สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอเจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์ ได้ทรงเขียนภาพชนกชาดก ตอน พระชนกโพธิสัตว์ว่ายน้ำกลางมหาสมุทรตรัสโต้ตอบกับนางมณีเมขลาเช่นเดียวกันนี้ไว้เมื่อพุทธศักราช ๒๔๖๘ จึงนำมาเป็นต้นแบบที่ด้านหนึ่งของเหรียญ รูปทรงของเหรียญพระมหาชนกเป็นเหรียญทรงกลมประดับยอดด้วยพระมหาพิชัยมงกุฎ และพระปรมาภิไธย ภ.ป.ร.

ด้านหน้า เป็นพระบรมสาทิสลักษณ์หล่อนูนต่ำพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว
ด้านล่างพิมพ์คำว่า “วิริยะ” ตามด้วยตัวอักษรเทวนาครี และภาษาอังกฤษคำว่า “Perseverance”
ด้านหลัง เป็นภาพพระมหาชนกกำลังว่ายอยู่กลางมหาสมุทร
มี ๓ แบบคือ เนื้อทองคำ เนื้อเงิน และเนื้อนาก

ผู้ออกแบบเหรียญพระมหาชนก คือ นนทวิรรธน์ จันทนะผะลิน ศิลปินแนวหน้าของไทย